Καταρτζής, Δημήτριος

(Κωνσταντινούπολη 1730; – Βουκουρέστι 1807). Λόγιος και παιδαγωγός. Ήταν γνωστός και ως Φωτιάδης. Καταγόταν από εύπορη φαναριώτικη οικογένεια. Υπήρξε ένας από τους πρωτοπόρους του ελληνικού Διαφωτισμού και ο πιο πρώιμος θεωρητικός του δημοτικισμού. Σπούδασε στην Κωνσταντινούπολη και σταδιοδρόμησε στη Βλαχία ως αξιωματούχος στην ηγεμονική Αυλή του Βουκουρεστίου. Επηρεασμένος από τις αρχές του πεφωτισμένου δεσποτισμού και εκλεκτικός oπαδός των Γάλλων εγκυκλοπαιδιστών –χωρίς όμως να αμφισβητεί την αξία της παράδοσης– o Κ. αναδείχθηκε εμπνευστής και ηγέτης ενός κύκλου λογίων, στον οποίο έμμεσα ή άμεσα ανήκαν ο Μοισιόδακας, o Ρήγας Φεραίος, o Κωνσταντάς, o Δανιήλ Φιλιππίδης, o Κοδρικάς, ο Περραιβός, o Αθανάσιος Χριστόπουλος κ.ά., προσωπικότητες δηλαδή που αργότερα αναδείχθηκαν στην πρωτοπορία της κίνησης για την πνευματική αναγέννηση του ελληνικού έθνους. Οι κύριοι στόχοι των προσπαθειών και της συγγραφικής δραστηριότητας του Κ. ήταν η μεταρρύθμιση του εκπαιδευτικού προγράμματος και των διδακτικών μεθόδων, για να απαλλαγεί η παιδεία από τον σχολαστικισμό, η διάδοση των σύγχρονων γνώσεων, για να απελευθερωθεί o λαός από την αμάθεια και τη δεισιδαιμονία, και προπάντων η καθιέρωση της δημοτικής ως εθνικής γλώσσας. Το γλωσσικό ζήτημα, το οποίο κυρίως τον απασχόλησε, είχε τεθεί βέβαια πριν από αιώνες, o Κ. όμως ήταν ο πρώτος που το συνέλαβε από την επιστημονική του άποψη και προσπάθησε να το λύσει υπέρ της δημοτικής, με επιχειρήματα βασισμένα στη θεωρία του Διαφωτισμού περί φυσικής γλώσσας και στις αρχές της συγκριτικής γλωσσολογίας. Πρώτος αυτός επίσης –μετά την άτυχη προσπάθεια του Νικολάου Σοφιανού– επιχείρησε να συντάξει γραμματική της δημοτικής. Οι αντιδράσεις όμως που συνάντησε τον απογοήτευσαν τόσο ώστε στα τελευταία χρόνια της ζωής του εγκατέλειψε και o ίδιος τις γλωσσικές του θεωρίες και τάχθηκε υπέρ μιας αιρετής γλώσσας, που ταυτιζόταν περίπου με την απλή καθαρεύουσα. Οι μαθητές του άλλωστε τον είχαν ξεπεράσει σε μαχητικότητα και σε γλαφυρότητα χειρισμού της δημοτικής αλλά και γενικότερα σε πνευματικό φιλελευθερισμό. H συγγραφική δραστηριότητα του Κ. ήταν όψιμη και περιορίστηκε σε μια οκταετία (1783-91). Σχεδόν όλα τα έργα του εκδόθηκαν για πρώτη φορά από τον Κ.Θ. Δημαρά, μόλις το 1970. Τα κυριότερα είναι τα εξής: Λόγος προτρεπτικός στο Γνώθι σαυτόν και στην κοινή παιδαγωγία του έθνους· ή σοφός, ημιμαθής, αμαθής, Λόγος προτρεπτικός στο να κάμουμε δασκάλους στα ρωμαϊκά..., Συμβουλή στους νέους πώς να ωφελούνται και να μη βλάπτουνται απ’ τα βιβλία τα φράγκικα και τα τούρκικα..., Εγκώμιο του φιλοσόφου, μακαρισμός του ορθόδοξου, ψόγος του άθεου, ταλάνισμα του δεισιδαίμων, Σχέδιο της αγωγής των παιδιών Ρωμηών και Βλάχων..., Σχέδιο οτ’ η ρωμαίκια γλώσσα, όταν καθώς λαλιέται και γράφετ’, έχει στα λογογραφικά της τη μελωδία και στα ποιητικά της ρυθμό, και το πάθος και την πειθώ στα ρητορικά της. Ότι τέτοια, είναι σαν την ελληνική, κατά πάντα καλίτερ’ απ’ όλαις ταις γλώσσαις, κι οτ’ η καλλιέργεια της κ’ η συγγραφή βιβλίων σ’ αυτήνα είναι γενική και ολική αγωγή του έθνους, Δικανική τέχνη, Γραμματική της ρωμαίκιας γλώσσας. Μετέφρασε επίσης το ιστορικό έργο La science du gouvernement του Ρεάλ ντε Κουρμπάν.